I. ĐẠI CƯƠNG:

Tai biến mạch máu não (TBMMN) là các thiếu sót thần kinh với các triệu chứng khu trú hơn là lan toả xãy ra đột ngột do mạch máu não (động mạch, mao mạch và hiếm hơn là tĩnh mạch) bị vỡ hoặc tắc mà không do chấn thương sọ não.

Chẩn đoán

Chẩn đóan xác định: Theo Tổ chức Y tế thế giới để xác định TBMMN thì cần có 3 tiêu chuẩn lâm sàng đó là có triệu chứng thần kinh khu trú, triệu chứng đó xảy ra đột ngộtï và không có chấn thương sọ não.

Với ba tiêu chuẩn lâm sàng trên thì độ  chính xác 95- 99 %. Tuy nhiên có giá trị nhất là chụp não cắt lớp vi tính hoặc cộng hưỡng từ não.

Chẩn đóan phân biệt:

Xuất huyết não.

Bảng: Phân biệt nhồi máu não và xuất huyết não.

Biểu hiện lâm sàng	Nhồi máu não	Xuất huyết não
-Tam chứng khởi đầu + Nhức đầu + Rối loạn ý thức + Nôn -Thời gian tiền tới toàn phát -Dấu hiệu màng não	Không hoặc rất hiếm nếu có thì từ ngày thứ hai trở đi Nhanh, từng nấc, đỡ nhanh Không có	Ðầy đủ, phổ biến ngay từ đầu, nặng lên những giờ đầu. Nhanh (giây, phút) nặng lên liên tục trong 12 giờ đầu Hay gặp
- Dịch não tủy   - Chụp não cắt lớp vi tính   - Dấu tòan thân   - Bệnh nguyên	Trong   Vùng giảm tỷ trọng    Không sốt   Xơ vữa động mạch Bệnh tim	Máu không đông hoặc màu vàng hay trong.  Tăng tỉ trọng thuần nhất, phù xung quanh, chèn ép, máu trong não thất Sốt trong giai đọan toàn phát, bạch cầu ngoại vi tăng Tăng huyết áp Dị dạng mạch não

U não, apxe não: Thường khởi đầu từ từ, các dấu hiệu thần kinh khu trú  lan như vết dầu loang và có triệu chứng tăng áp lực nội sọ.

Tụ máu dưới màng cứng mạn: Khó phân biệt trong những trường hợp chấn thương nhẹ trước đó vài tuần, vài tháng, khởíi bệnh thường từ từ với nhức đầu buổi sáng, tinh thần trì trệ, gõ xương sọ đau vùng tụ máu, thiếu sót chức năng não. Phân biệt nhờ chụp mạch não hoặc chụp não cắt lớp vi tính (CNCLVT).

Ðộng kinh cục bộ: Vì động kinh cũng xãy ra đột ngột, nhưng thường lặp đi lặp lại ( Lưu ý tai biến mạch máu não cũng có thể khởi đầu với cơn động kinh). Cần xét nghiệm cộng hưỡng từ để loại trừ các nguyên nhân khác gây động kinh cục bộ.

II. ĐIỀU TRỊ:

1. Trúng phong kinh lạc:

1.1. Lạc mạch trống rỗng, phong tà trúng vào :

- Tc: Da thịt không biết đau, ngứa, tay chân tê dại. Đột nhiên miệng mắt méo xệch, khó nói, mép chảy nước dãi, nặng thì liệt nửa người hoặc kiêm có sợ rét, phát sốt, tay chân co quắp, khớp xương đau nhức, rêu lưỡi trắng, mạch phù sác.

- Pháp chữa: Trừ phong dưỡng huyết thông lạc:

- Bài thuốc: Đại tần giao thang gia giảm.

Tần giao 12g	Xích thược 12-16g
Khương hoạt 08g	Xuyên khung l0g
Phòng phong 12g	Bạch truật 12g
Bạch chỉ 08g	Bạch linh 12g
Tế tân 08g
Sinh địa 12g
Đương quy 16g

 

Nếu không có nội nhiệt bỏ thạch cao, hoàng cầm gia bạch phụ tử 08g, toàn yết để trừ phong đàm thông lạc.

Nếu có biểu chứng phong nhiệt bỏ khương hoạt, phòng phong gia tang diệp 12g, cúc hoa 08g, bạc hà 12g để sơ phong thanh nhiệt.

Nếu nôn mửa, đờm nhiều, rêu lưỡi nhờn, mạch hoạt bỏ sinh địa gia bán hạ chế 04-06g, nam tinh 08g, trần bì 06g để táo thấp trừ đàm.

Nếu tay chân tê dại, da thịt không biết đau ngứa gia thêm “chỉ mê phục linh hoàn” để thông lợi kịnh lạc. (Phục linh, bán hạ chế, chỉ xác, sinh khương). Người tuổi già suy yếu gia hoàng kỳ để ích khí phù chính .

Châm cứu: châm bổ các huyệt: kiên ngung, khúc trì, thủ tam lý, ngoại quan, dương trì, hợp cốc, bát tà, hoàn khiêu, dương lăng tuyền, huyền trung, côn lôn, giải khê.

- Châm thêm: thái khê, tam âm giao, thái xung, nội quan hai bên, giáp tích c7-d1 và 11-15.

- Miệng méo châm: địa thương, giáp xa, thừa tương bên liệt

- Nói ngọng châm: liêm tuyền, thượng liêm tuyền, giản sử, thông lý.

1.2. Thể can thận âm hư, phong dương nhiễu lên:

- Tc: Thường có chứng đầu choáng đau, chóng mặt ù tai, ít ngủ hoặc mê. Đột nhiên phát sinh miệng mắt méo xệch, nói ngọng, lưỡi cứng, tay chân nặng trệ, liệt nửa người, lưỡi đỏ, rêu nhờn, mạch huyền tế sác hoặc huyền hoạt.

- Pháp điều trị: Tư âm tiềm dương, tức phong thông lạc

- Phương thuốc: Trấn can tức phong thang gia giảm

Xích thược 12-16g	Quy bản 16g
Huyền sâm 12g	Đại giả thạch 12g
Thiên môn 12g	Ngưu tât 12g
Long cốt 12g	Thiên ma 10g
Mâu lệ 12g	Câu đăng 12g
	Cúc hoa l0g

 

Nếu đờm nhiệt nhiều gia nam tinh, trúc lịch, xuyên bối mẫu để thanh hóa đàm nhiệt

Trong tâm phiền nóng gia chi tử, hoàng cầm để thanh nhiệt trừ phiền .

Nếu nhức đầu nhiều gia linh dương giác, thảo quyết minh, hạ khô thảo để hạ phong dương.

Nếu mất ngủ hoặc mê gia trân châu, long cốt, dạ giao đằng, phục thần để trấn tĩnh an thần.

Châm cứu như thể trên .

2. Thể trúng phong tạng phủ :

Trúng phong tạng phủ triệu chứng chủ yếu là đột nhiên hôn mê, ngã ra mê man không biết gì. Căn cứ vào tình hình tà chính mà phân biệt bế hoặc thoát chứng.

-   Bế chứng thì thực tà bế ở trong là chính, thuộc thực phải trừ tà gấp.

-   Thoát chứng dương khí muốn thoát là chính thuộc hư phải phù chính gấp. Hai chứng trên đều là chứng nguy nặng, cách điều trị khác nhau, nên cần phân biệt rõ để điều trị đúng.

2.1. Bế chứng:                       

- Tc: Đột nhiên hôn mê ngã ra, bất tỉnh nhân sự. Hàm răng mím chặt, bí đại tiểu tiện, chân tay mình mẩy cứng đờ. Căn cứ có hiện tượng nhiệt hoặc không để phân biệt dương hoặc âm bế .

- Dương bế: Triệu chứng như trên + mặt đỏ, mình nóng, thở to, miệng thối, vật vã không yên, mạch huyền hoạt sác.

- Phác điều trị: Khai bế, tỉnh não, hoạt huyết, chỉ huyết, thanh can tức phong, khai khiếu.

- Bài thuốc: Linh dương giác thang gia giảm .

Trước đó dùng an cung ngưu hoàng hoàn để thông khiếu, tùy loại uống l-2g/lần* 2-3 ngày. Liệu trình 2-3 ngày tán nhỏ uống hoặc bơm qua sonde.

Linh dương giác 12g	Thạch quyết minh 12g
Cúc hoa l0g	Đan bì 08-10g'
Hạ khô thảo 12g	Sinh địa 12g
Thuyên thoái l0g
Quy bản 16g
Xích thược 12g

 

Nếu co giật gia toàn yết, ngô công, bạch cương tàm.

Đờm nhiều gia trúc lịch, nam tinh, thiên trúc hoàng.

Đờm nhiều, ngủ mê gia uất kim, xương bồ để trừ đàm thông khiếu.

Âm bế: Triệu chứng trên + mặt trắng bạc, môi tái, nằm yên không vật vã, tay chân lạnh, đờm rãi tắc nghẽn, rêu trắng nhờn, mạch trầm hoạt nhờn.

+ Pháp điều trị: Khoát đàm, tức phong, tân ôn khai khiếu

Trước dùng “tô hợp hương hoàn” hòa nước nóng rót vào họng để ôn khai thông khiếu, sau đó dùng “dịch đàm thang”.

 

Bán hạ chế 04-06g	Nam tinh l0g
Trần bì 06g	Chỉ thực 08g
Bạch linh 12g
Trúc nhự 08g
Xương bồ l0g

 

Gia thiên ma l0g, câu đằng 08g.

Để điều trị chứng bế cần phối hợp với châm cứu nhiều khi có hiệu quả tốt.

+ Châm cứu: nhân trung, thừa tương, phong trì, bách hội, thập nhị tỉnh, nội quan, thái uyên.                                      

2.2. Thoát chứng:

- Tc: Đột nhiên hôn mê, ngã ra, mắt nhắm, miệng há, mũi thở nhỏ không có tiếng ngáy, tay xòe ra. Chân tay lạnh, ra nhiều mồ hôi, đại tiểu tiện không tự chủ, chân tay mình mẩy mềm liệt, lưỡi liệt, mạch tế nhược hoặc mạch vi muốn tuyệt.

- Pháp điều trị: ích khí hồi dương , cứu âm cố thoát.

- Phương thuốc: Đại tễ “sâm phụ thang” + sinh mạch tán.

Nhân sâm 20g	Phụ tử chế 04g
Mạch môn 16g
Ngũ vị tử 08g

 

Nếu mồ hôi ra nhiều không dứt gia thêm hoàng kỳ 12-16g, long cốt, mẫu lệ, sơn thù để liễm hãn.

3. Di chứng về sau :

3.1. Liệt nửa người:

3.1.1. Khí hư, huyết trệ, lạc mạch ử trở: trên triệu chứng liệt nửa người, chân tay mềm vô lực, thường kiêm chân tay ở bên bệnh phù thũng, nói ngọng, miệng mắt méo xệch, mặt vàng ải hoặc tối nhợt không tươi. Rêu trắng mỏng, lưỡi tím nhợt hoặc lệch, mạch tế sác vô lực.

- Pháp điều trị: Bổ khí hoạt huyết, thông kinh lạc :

- Bài thuốc : Bổ dương hoàn ngũ thang

 

Sinh hoàng kỳ 30g	Xuyên khung 08g
Quy vĩ 12g	Đào nhân 08g
Xích thược 12g	Hông hoa 08-10g
Địa long 06g

 

- Châm cứu : trong giai đoạn hồi phục cũng như trong giai đoạn di chứng

3.1.2. Can dương thịnh lên lạc mạch ứ trở:Phía bệnh cứng đờ co lại kiêm choáng nhức đầu, mặt đỏ tai ù, lưỡi đỏ rêu vàng mỏng, mạch huyền cứng có lực.

- Pháp điều trị: Bình can tiềm dương, tức phong thông lạc.

- Bài thuốc: Trấn can tức phong thang + thiên ma câu đằng ẩm

Ngưu tất 12g	Thiên ma 12g
Mẫu lệ 08g	Câu đằng 08g
Long cốt 08g	Tang ký sinh 08-12g
Huyền sâm 08-10g	Đỗ trọng 12g
Xích thược 12g	Thạch quyết minh 12g
Cam thảo 04-06g	Đỗ trọng 12g
Thiên môn 12g	Hà thủ ô 12g
Quy bản 16g	Nạưu tất 08g
Mạch nha 08g	Hoàng cầm 08g
Nhân trần 12g	Chi tử 08g
Đại giả thạch l0g	Ích mẫu 08g
Xuyên luyện tử 08g	Phục thần l0g

 

3.2. Khó nói:

3.2.1. Do phong đàm trở lạc:

- Pháp điều trị: Trừ phong đàm, tuyên khiếu, thông lạc.

- Bài thuốc: Giải ngũ đơn

Thiên ma 12g	Thạch xương bồ 08-10g
Bạch phụ tử 04g	Mộc hương 08g
Toàn yêt 08g	Khương hoạt 12g
Nam tinh 08g
Viên trí 08g

 

3.2.2. Do thận tinh hư suy:

- Pháp điều trị: Tư âm bổ thận lợi khiếu

- Bài thuốc: Địa hoang ẩm tử gia giảm, bỏ nhục quế, phụ tử

Sinh địa 12-16g	Phụ tử chế 04g
Ngũ vị tử 08g	Bạc hà l0g
Thạch xương bồ 08-10g	Thạch hộc l0g
Ba kích 16g	Bạch linh 12g
Nhục quế 04g	Sinh khương 08g
Viễn chí 08g	Nhục thung dung 16g
Sơn thù l0g	Mạch môn 12g
	Đại táo l0g

Can dương cương lên, đàm tà trở khiếu:

Dùng bài thiên ma câu đằng ẩm + trấn can tức phong thang: gia thạch xương bồ, viễn chí, nam tinh, thiên trúc hoàng.

3. Miệng mắt méo xệch:

- Pháp điều trị: Trừ phong, trừ đàm, thông lạc.

- Bài thuốc: Khiên chính tán

Bạch phụ tử 08g	Toàn yết 06g
Cương tàm 06g

 

Miệng mắt co giật gia thiên ma, câu đằng, thạch thuyết minh.

III. PHÒNG BỆNH:

Phòng bệnh cấp 0

Có rất nhiều yếu tố nguy cơ song đáng chú ý nhất là tăng huyết áp và xơ vữa động mạch rất thường gặp ở lứa tuổi từ 50 trở lên. Do đó, nên có thông tin rộng rãi để các đối tượng trên để được theo dõi huyết áp đều đặn và áp dụng các biện pháp phòng tăng huyết áp như tránh ăn mặn, căng thẳng tinh thần, tránh ăn nhiều gây mập phì, tránh các chất kích thích như rượu, cà phê, thuốc lá; tránh gió lùa, mặc ấm khi thay đổi thời tiết nhất là từ nóng chuyển sang lạnh hay đang nằm trong chăn ấm tránh ra lạnh đột ngột. Ngoài ra cần phòng thấp tim một cách hiệu quả để tránh tổn thương van tim như tránh ở nơi ẩm thấp, giữ ấm cổ khi trời lạnh để tránh viêm họng.. khi bị thấp tim phải được theo dõi và điều trị đúng .

Phòng bệnh cấp 1

Khi có yếu tố nguy cơ phải điều trị để tránh xảy ra tai biến. Cần theo dõi và điều trị tăng huyết áp, chống ngưng tập tiểu cầu bằng aspirine 150-300 mg/ngày hay disgren 300mg /ngày khi có xơ vữa động mạch, điều trị hẹp hai lá bằng chống đông khi có rung nhĩ hay nông van hoặc thay van...

Phòng bệnh cấp 2

Khi đã xảy ra tai biến nhất là tai biến thoáng qua phải tìm các yếu tố nguy cơ để can thiệp tránh xảy ra tai biến hình thành. Nếu đã xảy ra tai biến hình thành thì tránh tái phát bằng cách điều trị các bệnh nguyên cụ thể cho từng cá thể.

Phòng bệnh cấp 3

Thay đổi tư thế kèm xoa bóp mỗi 1-2 giờ hay nằm đệm nước để tránh loét. Vận động tay chân sớm để tránh cứng khớp. Kết hợp với khoa phục hồi chức năng để luyện tập cho bệnh nhân đồng thời hướng dẫn cho thân nhân tập luyện tại nhà. Ðòi hỏi sự kiên trì tập luỵên vì hồi phục kéo dài đến hai năm sau tai biến